Zając – biologia
Występowanie
Zające występują głównie w klimacie umiarkowanym, lecz zaadoptowały się także do innych warunków klimatycznych – od polarnych po pustynne.
- Zając to domator i zwierze terytorialne – w 1958 roku pod Poznaniem złapano samicę zająca, którą następnie wypuszczono w Manowie na północy Polski – w linii prostej 229 km! Dwa lata później zaobserwowano ją na jej terytorium pod Poznaniem! Naukowcy sądzą, że zające przyzwyczajają się do bodźców węchowych i wzrokowych. Wpływać to może na skuteczność ich introdukcji.
Zmysły
Zając świetnie słyszy i widzi. Ma natomiast problem z oceną ruchu. Paraliżuje go oślapiające światło samochodu.
Kierowco – gdy jadąc w nocy zobaczysz na swojej drodze zająca – zmień światła – długie – krótkie – to mu pomoże „oprzytomnieć”!
Zachowania
Zając to samotnik. Jest nieufny nawet w stosunku do innych zajęcy. Większą część dnia spędza schowany odpoczywając w tzw. kotlinkach – miejscach gdzie jest niewidoczny. Są to często zarośla, czy bruzdy w ziemi. Opuszcza je idąc na żer, lub gdy uzna, że grozi mu niebezpieczeństwo. Aktywny jest głównie o zmierzchu i nad ranem. Jest zwierzęciem, które przyzwyczaja się do swojego terytorium. Jest ono spore (wg. niektórych badaczy średnio 2 kilometry kwadratowe). Zmuszony do ucieczki stara się powrócić na swoje tereny. Może także migrować w poszukiwaniu żerowisk lub innych zajęcy (gody). Przemieszcza się wtedy głównie w nocy i może przebyć wiele kilometrów. Potrafi też świetnie pływać.
Odżywianie
Zając jest roślinożerny. Odżywia się trawą, ziarnami, owocami. Uwielbia koniczynę, mniszek lekarski. Zjada trawy, rośliny krzyżowe, marchew oraz jagody. Zimą ogryza pędy z drzew oraz korę. Pije sporadycznie – wystarcza mu wilgoć zawarta w roślinach. Na żerowiska kica przeważnie swoimi trasami podjadając po drodze. Trasy takie nazywamy przesmykami. Zające podczas jedzenia nie posługują się łapami (jak gryzonie). Dokładnie przeżuwają pokarm. Nie ogołacają doszczętnie swoich żerowisk.
Rytuał godowy:
W Europie od stycznia do września, ale szczególnie na wiosnę i jesienią, zające przejawiają znaczną aktywność. Zarówno w dzień, jak i w nocy zbierają się w grupy i odbywają szaleńcze gonitwy na otwartym terenie. Gachy (samce) i samice ganiają się wokoło i wykonują dzikie skoki. Prawdopodobnie zmiana długości dnia zwiastuje im nadchodzącą wiosnę. Uaktywnia to działanie wydzielnicze niektórych gruczołów dokrewnych, które z kolei oddziałują na narządy płciowe samców i samic. Podczas okresu rui, zwanego parkaniem, samce zachowują się wobec siebie bardzo agresywnie, czasem nawet jeszcze zanim samice są płodne. Stanowiące większość samce staczają walki, jeśli chcą zdobyć tę samą samicę. W obecności samicy, która spokojnie je obserwuje, samce gryzą się, biją łapami i wzajemnie wyrywają sobie kępy włosów. Walki często kończą się rozdarciem ucha, ranami, uszkodzeniem ogona. Zwycięzca nadskakuje samicy, przestrzegając zawsze tego samego, złożonego rytuału, niezbędnego do wystąpienia u samicy owulacji. O świcie, w obecności uważnej grupki złożonej z 9-14 samców, samica uderza łapami w ziemię, a dominujący gach, który wywalczył sobie tę pozycję po wielu nocnych potyczkach, staje naprzeciw niej. Zgromadzone wokół nich pozostałe samce czekają bez ruchu lub udają, że jedzą. Gach od czasu do czasu zbliża się do samicy i obwąchuje jej pysk. W ten sposób wymieniają zapachy. Następnie samiec unosi się na tylnych łapach i przednimi łapami wykonuje ruchy przypominające pedałowanie. Samica także się podnosi i naśladuje go, manifestując w ten sposób podniecenie. Jednak zwierzęta nie dotykają się. Jeśli samiec próbuje ustawić się za samicą, reaguje ona gwałtownie i bije go łapą. Jeśli któryś z pozostałych samców również usiłuje wziąć udział w tym rytuale, natychmiast następuje rozprzężenie wśród pozostałych gachów. które także się zbliżają Ciosy łap lub pazurów, pochrząkiwania, szaleńcze biegi, karkołomne skoki trwają wówczas, aż do wyczerpania. W czasie tych walk samica udaje martwą. Kiedy uważa, że nadszedł sprzyjający moment, rzuca się do ucieczki, pociągając za sobą wszystkie samce. Zachowuje się tak bardzo sprytnie, że potrafi zgubić wszystkie, oprócz jednego. Ten, bardzo podekscytowany, policzkuje ją i pomiędzy obydwojgiem partnerów wybucha walka. Samica, dopóki jeszcze nie jest gotowa, utrzymuje swojego partnera na dystans, odwraca się i bije go po policzkach. Wyłącznie samica decyduje, kiedy nastąpi kopulacja, która zwykle nie trwa dłużej niż 30 sekund.
Potomstwo
Po zakończeniu sezonu godowego każdy zając powraca na swoje terytorium. Samica osiąga pełną dojrzałość w wieku 6 miesięcy. Ma ok. 10 młodych w ciągu roku (im dalej na północ tym krócej trwa okres reprodukcyjny – zwiększa się natomiast liczebność miotów). Ciąża trwa 6 tygodni. Samica rodzi zwykle 3-5 młodych (pierworódka 1 – 2 młode), wprost na ziemi, w otwartej kotlince, pod gołym niebem. Noworodki ważą nie więcej niż 15 g. Mają szeroko otwarte oczy i natychmiast potrafią się poruszać. Są pozbawione są zapachu, co sprawia, że trudno je odkryć lisowi lub innym zwierzętom mięsożernym.
Po porodzie matka opuszcza młode by nie przekazać im własnego zapachu. Powraca by karmić potomstwo najczęściej o zachodzie słońca. Nie trwa to dłużej niż 5-10 minut po czym znów je opuszcza. Przez pierwsze 2-3 dni młode trzymają się razem, potem każde z nich oddzielnie chowa się w trawach albo pod krzakami. Co wieczór wracają na karmienie w miejsce urodzin. Trawę i młode rośliny zaczynają jeść po około tygodniu. Karmienie przez matkę ustaje po miesiącu – od tego czasu zdane są na siebie.
Bardzo szybko rosną – po miesiącu są 10-krotnie cięższe niż w chwili narodzin – ważą ok 1800 g. W wieku 2,5 – 2600 gramów, potem rosną wolniej – optymalną wagę (ok 4 kg.) osiągają w wieku 9 miesięcy.
- Przyrost naturalny – zależy od warunków naturalnych (długa zima i obfite deszcze mogą spowodować nawet 70% śmiertelności młodych) oraz od szerokości geograficznej (specyfika klimatu). Na południu (basen M. Śródziemnego) zające mają przeważnie 4 mioty pocznie po średnio trzy młode, na północy natomiast, (Rosja, Irlandia, Anglia)) zwykle jest do do dwóch miotów rocznie po 4 – 5 młodych.
Nadpłodnienie (superfetacja):
W regionach o klimacie umiarkowanym zające europejskie mogą mieć do 4 miotów rocznie, w ciągu 2 okresów reprodukcyjnych, dzięki zjawisku nadplodnienia. Samica pod koniec ciąży może być ponownie zapłodniona, na 4 dni przed urodzeniem pierwszego miotu. Pomiędzy 36 a 40 dniem po pierwszym kryciu, nosi ona 3-7 małych, ułożonych w dwóch rogach macicy. W jednym z nich młode są gotowe do przyjścia na świat, w drugim następne młode zaczynają się dopiero rozwijać i urodzą się około 5 tygodni później.
Cytaty oraz rycina pochodzą z publikacji: „Świat Dzikich Zwierząt” Nr 105 „Zając” ISBN: 83-7213-320-4
Koprofagia
Zające i wszystkie zajęczaki zjadają kał. Zjawisko to nosi nazwę koprofagii. W pełni wykorzystują pożywienie, które trawią dwukrotnie. Po pierwszym trawieniu wydalają małe, okrągłe i miękkie kulki kału pokryte śluzem. Kał wytworzony w ciągu dnia składa się z częściowo strawionego pokarmu, wzbogaconego w azot białkowy i witaminy z grupy B w czasie wstępnego trawienia. Zając zaraz po wydaleniu kału, zjada go i w ten sposób przyswaja witaminy z grupy B niezbędne mu do życia. Następnie, już po drugim trawieniu, wydala okrągłe, suche kulki kału.
Pływanie
Zając jest świetnym pływakiem. Nie boi się wody – potrafi przepłynąć zarówno małe jeziorko jak i rzekę. Czasem rzuca się do wody by umknąć prześladowcom. Zdarza się też, że przeceni swoje siły – takie przypadki miały miejsce np. podczas źle organizowanej introdukcji, gdzie spanikowane długotrwałym transportem zające wypuszczano bezpośrednio (bez uprzedniej adaptacji do nowego otoczenia) w sąsiedztwie Wisły, którą szaraki próbowały przebyć z fatalnym skutkiem.
Padlinożerca
Zimą zając żywi się suchymi gałązkami, ziarnem, kapustą, zjada śnieg, aby uzupełnić płyny. Ogryza korę drzew w czasie ostrej zimy. Niszczy młode drzewa: klony, wierzby, wiązy, leszczynę, i drzewa owocowe. Podczas bardzo ostrych zim zające stają się niekiedy padlinożercami. W latach siedemdziesiątych naszego wieku, francuscy biolodzy D. i S. Simon, zaobserwowali w Polsce zające odżywiające się padłymi krowami. Badacz amerykański Brooks obserwował w Wirginii dwa zające zjadające martwego jelenia.
Więcej informacji: zając szarak, zając bielak;
(Informacje pochodzą z publikacji: „Świat Dzikich Zwierząt” Nr 105 „Zając” ISBN: 83-7213-320-4)